Μιχάλης Παπαδάκης, γλύπτης
Πρόεδρος ΕΕΤΕ
Πολιτιστικό Σεμινάριο ΟΝΑ
Αθήνα 9/2/2006
Ο ρόλος των Εικαστικών Τεχνών στην ανάπτυξη του παιδιού
Η παρούσα συνεργασία του ΟΝΑ με το ΕΕΤΕ είναι το πρώτο βήμα, η αρχή ενός προσανατολισμού δημιουργίας μιας θεσμικής συνεργασίας μεταξύ των δύο φορέων, όπου το ΕΕΤΕ θα αναλάβει την ευθύνη να υλοποιήσει την επιδίωξη του ΟΝΑ να φέρει την εικαστική δημιουργία. κοντά στο ευρύ κοινό, και ιδιαίτερα τη νεολαία.
Ο πολύς κόσμος συνηθίζει να βλέπει το έργο Τέχνης ως κάτι που ομορφαίνει, διακοσμεί το περιβάλλον του.
Δεν είναι καθόλου λάθος αυτό. Το έργο Τέχνης παίζει και αυτόν τον ρόλο, και μάλιστα είναι πολύ σημαντικός.
Ο πολύς κόσμος συνηθίζει, επίσης, να αντιμετωπίζει την ενασχόληση με την Τέχνη, το να ζωγραφίζει κάποιος παραδείγματος χάρη διάφορες εικόνες κ.τλ., ως μια ψυχαγωγική απασχόληση. Ως ένα διάλειμμα, μια διαφυγή από τα πιεστικά προβλήματα της καθημερινότητας ή για τα παιδιά μια διαφυγή από την πίεση των μαθημάτων, σαν παιχνίδι. Ούτε αυτό είναι λάθος. Έτσι είναι σ’ ένα μεγάλο βαθμό. Η Τέχνη είναι και παιχνίδι.
Αυτό, όμως, που δεν συνηθίζει να βλέπει ο πολύς κόσμος είναι ότι πίσω από τη διακόσμηση και την ψυχαγωγική απασχόληση επαναλαμβάνουμε μια διαδικασία στη μικροκλίμακα της ατομικής μας ζωής, και ιδιαίτερα το παιδί, μια διαδικασία που στην μακροκλίμακα της ιστορίας του ανθρώπου σφράγισε τη διαδρομή του. Κυριολεκτικά τη σφράγισε και την κατεύθυνε.
Η Ζωγραφική και η Γλυπτική εμφανίζονται πριν από 40.000 περίπου χρόνια ως δραστηριότητα του homo sapiens sapiens (από τον οποίο έχουμε την ευθεία καταγωγή μας). Εκείνη την εποχή, ο homo sapiens sapiens, έχοντες μόλις μεταναστεύσει από πιο εύκρατα κλίματα στη νότια και κεντρική Ευρώπη, συνυπάρχει με τον άνθρωπο του Νεάντερταλ για 4.000 χρόνια περίπου, πριν ο τελευταίος εξαφανιστεί για πάντα.
Σε μια περίοδο κατά την οποία η μισή Ευρώπη καλύπτεται από παγετώνες, είναι επόμενο ο ανταγωνισμός των δύο ομάδων να οξύνεται κατά περιόδους. Παρ’ όλα αυτά οι ανταλλαγές σε εργαλεία και προϊόντα είναι αποδεδειγμένες από τα ευρήματα. Έχουν το ίδιο επίπεδο γνώσης για τα εργαλεία. Είναι επίσης αποδεδειγμένο ότι ο homo sapiens sapiens αναπτύσσει αυτή την περίοδο τη Ζωγραφική (βραχογραφίες) και τη μικρογλυπτική, την οποία ανταλλάσσει μόνο στις κοινότητες της ομάδας του. Ο άνθρωπος του Νεάντερταλ, όπως αποδεικνύουν τα ευρήματα, έμεινε αδιάφορος για αυτά τα νέα προϊόντα…
Η σκέψη των επιστημόνων σήμερα κατευθύνεται στη θεωρεία ότι αυτή η διαφορά (στα μέχρι τώρα ευρήματα δεν έχει βρεθεί ούτε άλλη διαφορά ούτε άλλη αιτία) έδωσε το προβάδισμα στο homo sapiens sapiens για να βγει “νικητής”.
Προφανώς η ανάπτυξη της Τέχνης βοήθησε τον homo sapiens sapiens να αναπτύσσει την ιδεολογική συνοχής της ομάδας του και τις σχέσεις της μέσα σ’ αυτήν.
Η εμφάνιση της Ζωγραφικής και της Γλυπτικής (1 εκατ. χρόνια τουλάχιστον μετά τη χρήση της φωτιάς και του εργαλείου, 1 εκατ. 800 χρόνια για άλλους) σηματοδοτεί ότι κάτι σημαντικό συνέβη με την εμφάνιση της Τέχνης, μια ποιοτική αλλαγή ώστε σε μόλις σαράντα χιλιάδες χρόνια μέχρι τις μέρες μας ο homo sapiens sapiens να έχει μεταμορφωθεί σε κυρίαρχο του πλανήτη. Κι’ αυτό οφείλεται στο ότι με την Τέχνη η σκέψη του homo sapiens sapiens περνάει στην περιοχή όπου σκέφτεται πάνω στις αφαιρέσεις του, στις αφηρημένες έννοιες που μορφοποιούνται στις σχηματοποιημένες εικόνες που αυτός παράγει έως τη μετεξέλιξή τους σε σύμβολα, με κορυφαίο αυτό της γραφής.
Με την Τέχνη η σκέψη αξιοποιεί το υλικό που της παρέχει η εμπειρική δημιουργία και χρήση του εργαλείου, το οποίο αποτελούσε για ένα πολύ μακρύ χρονικό διάστημα και την πρώτη αντικειμενική μορφή της αφαίρεσης. Στη βάση αυτής της αφαίρεσης που εκπροσωπούσε το εργαλείο, η σκέψη με τη βοήθεια της Τέχνης δημιουργεί τις δικές της αφαιρέσεις ως “εργαλεία” της δικής της πλέον ανάπτυξης, δηλαδή της σκέψης. Μ’ αυτό τον τρόπο η Τέχνη γίνεται το θεμέλιο στοιχείο στην εξέλιξη της γνώσης μέχρι και σήμερα, και έτσι και του πολιτισμού μέχρι και τις μέρες μας.
Μέσα στις νοητικές εικόνες, που ο Άνθρωπος δημιουργεί κοινωνικά με την Τέχνη και τις Επιστήμες για τα πράγματα, ανιχνεύει/σκέφτεται τις δυνατότητες που υπηρετούν τις ανάγκες του. Τα εργαλεία του (και τα εργαλεία της σκέψης του) διευρύνουν τις δυνατότητές του να ικανοποιήσει αυτές τις ανάγκες και να δημιουργηθούν καινούριες.
Οι Εικαστικές Τέχνες, σ’ αυτή τη διαδικασία παίζουν έναν ενεργητικό ρόλο, και όχι μόνο. Ηγούνται σ’ αυτή.
Οι Εικαστικές Τέχνες, ως κοινωνική λειτουργία ιστορικά, δεν απεικονίζουν το παρελθόν, ούτε τα γεγονότα και τα συναισθήματα της σχέσης μας με αυτά, ούτε ασχολούνται με τα υποτιθέμενα προσωπικά οράματα μιας ατομικής ευαισθησίας. Πολύ περισσότερο δεν προσπαθούν να ικανοποιήσουν το γούστο ούτε του συλλογικού ούτε του ατομικού καταναλωτή, όπως θέλει να τις καταντήσει η μόδα.
Οι Εικαστικές Τέχνες δουλεύουν πολύ σκληρά για να αναδιοργανώνουν την αντιληπτική εικόνα του Ανθρώπου. Ενσωματώνουν διαρκώς τα νέα δεδομένα που δημιουργούν οι Επιστήμες και η κοινωνική πράξη στις κοινωνικές σχέσεις, και να ανιχνεύουν τις μη ορατές ακόμη αλήθειες παράγοντας μια νέα εικόνα, που τις αποτυπώνει. Μ’ αυτό τον τρόπο εμπνέουν τις Επιστήμες και την κοινωνική πράξη προς το μέλλον. Αυτό είναι η δημιουργική συμβολή τους και στη σύγχρονη ιστορία του homo sapiens sapiens.
Ας δούμε τώρα αυτήν την ίδια τη διαδικασία στην κλίμακα της ανάπτυξης του ατόμου.
Όταν βλέπουμε ένα μικρό παιδί να ζωγραφίζει ή να σχεδιάζει, το βρίσκουμε διασκεδαστικό, και τα σχέδια που κάνει αστεία ή χαριτωμένα. Πόσοι όμως από εμάς βλέπουμε σ’ αυτή τη δραστηριότητα να συντελείται ένα άλμα στον τρόπο που κατανοεί τον κόσμο; Ένα άλμα, τόσο σημαντικό για το άτομο, όσο ήταν για την ανθρωπότητα, όταν αυτή ανακάλυψε την Εικαστική Τέχνη ως μορφή κατανόησης-γνώσης, επικοινωνίας και σχεδιασμού της πράξης της;
Όταν το παιδί τραβάει γραμμές, με τις οποίες δημιουργεί εικόνες, περιγράφει πώς κατανοεί τον κόσμο του, μέσα από τα συναισθήματά του. Μ’ αυτό τον τρόπο γίνεται ικανό να χειρίζεται τις φυσικές του δυνάμεις –φαντασία, ένστικτο και διαίσθηση– και να τους δίνει μορφή (αντικειμενική παρουσία). Να δημιουργεί, με τη βοήθειά τους, μια αντικειμενική εικόνα, η οποία του δίνει τη δυνατότητα να σκεφτεί πάνω σ’ αυτήν την εικόνα, και μέσα από αυτήν να εξασκεί και σιγά σιγά να σκέφτεται αυτές του τις δυνάμεις.
Δηλαδή, δημιουργεί μια εικόνα που έχει παραχθεί α) από την επίδραση του κόσμου πάνω στις αισθήσεις του (το αντικειμενικό), και β) από την ικανότητα του να πειθαρχεί τις σωματικές και διανοητικές του λειτουργίες, ώστε να είναι ικανό να περιγράφει τα αντικείμενα των αισθήσεών του με κύριο στοιχείο το πώς τα κρίνει, τα αντιλαμβάνεται (το υποκειμενικό). Η εικόνα είναι πάντα μια σύνθεση του αντικειμενικού με το υποκειμενικό.
Το προνόμιο, που του δίνει η εικόνα που έχει παράξει, είναι ότι τώρα μπορεί να σκέφτεται και πάνω σ’ αυτήν και να την κρίνει. Να κρίνει δηλαδή και τον κόσμο και την κρίση του… Να σκέφτεται πάνω στον κόσμο και πάνω στη σκέψη του. Να σκέφτεται τον κόσμο και τον εαυτό του μέσα σ’ αυτόν. Να αποκτά αυτοσυνείδηση… Κοινωνική αυτοσυνείδηση. Μαθαίνει να χειρίζεται ενεργητικά τους κώδικες και τα σύμβολα επικοινωνίας που δημιουργεί ιστορικά ο άνθρωπος στην αυτεξέλιξή του. Μην ξεχνάμε ότι η γραφή έχει την καταγωγή της στη ζωγραφική. Όπως λέγεται, η Τέχνη και η γραφή είναι «συγγενείς πρώτου βαθμού».
Με την εικαστική πράξη αναγκάζεται, μαθαίνει το παιδί να σκέφτεται αναγωγικά-αφαιρετικά, δηλαδή ουσιαστικά. Να παρακάμπτει το επουσιώδες και να συγκεντρώνει τη σκέψη του στο ουσιαστικό. Έτσι μαθαίνει να ιεραρχεί τα πράγματα σε αξίες. Να οργανώνει τη σκέψη του. Με αυτόν τον τρόπο το παιδί μαθαίνει να χειρίζεται και τη δημιουργική παραγωγή γνώσης.
Ένας φιλόσοφος του περασμένου αιώνα έγραψε: «Εάν υποθέσουμε ότι μια κοινωνία δεν είχε Τέχνης (και έχουμε παραδείγματα τέτοιων κοινωνιών μέχρι τον Νεάντερταλ), θα μπορούσε αυτή η κοινωνία να έχει επιστήμη; Απαντώ κατηγορηματικά όχι.»
Η Τέχνη, κατά τον εν λόγω φιλόσοφο, στον κοινωνικό καταμερισμό ορίζει του καλλιτέχνες να καλλιεργούν με τις εικαστικές τέχνες την ικανότητα της κοινωνίας να σκέφτεται με εικόνες και να χρησιμοποιεί συνειδητά τις φυσικές δυνάμεις της φαντασίας, του ενστίκτου και της διαίσθησης. Πάνω σ’ αυτές τις δυνατότητες που καλλιεργεί η Τέχνη στηρίζεται η επιστήμη και η ανάπτυξη της γνώσης, από άλλα μέλη της κοινότητας.
Με το Πρόγραμμα αυτό, που θα υλοποιήσει η ομάδα του ΕΕΤΕ απευθυνόμαστε στους δασκάλους, και μαζί μ’ αυτούς στα παιδιά με μόνο στόχο, όχι να μάθουν τα παιδιά να ζωγραφίζουν και να γίνουν καλλιτέχνες, αλλά να ψηλαφίσουν και να αποκαλύψουν μέσα τους τις δημιουργικές δυνάμεις, που όλα τα παιδιά έχουν, και να μάθουν να τις εμπιστεύονται. Εάν καταφέρουμε κάτι πάνω σ’ αυτό το στόχο, θα είναι μια καταπληκτική επιτυχία του Προγράμματος.
- Πρόταση για την Πολιτιστική Πολιτική των ΕΜΣΤ Θεσσαλονίκη, 7/10/2017
- "Τεχνοπολιτισμός: Η εφαρμοσμένη Αισθητική ως υποκατάστατο του έργου Τέχνης", Άρτα, 30/11/2013
- Έχει ιστορία η Τέχνη;
Ένα ζήτημα για τη θεωρία της Τέχνης
Διάλεξη, Αμφιθέατρο Τρίτση, 14/1/2013 - Η ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΣΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΓΝΩΣΗΣ « Διημερίδα «Τέχνη - Επιστήμη - Σύμπαν» Ίδρυμα Ευγενίδου, 8-9 Νοεμβρίου 2011 »
- Αισθητική, ιδεολογία και σύγχρονη Τέχνη (Συνέδριο «Σύγχρονη Τέχνη και Δημόσιος Χώρος», Τεχνόπολη, 17-20 Απριλίου 2008)
Designed by Design-It